Badania

Niewielkich rozmiarów, bo zaledwie osiemdziesięciostronicowa, publikacja okolicznościowa zatytułowana 29 listopada w roku 1837. W Londynie, w Paryżu, w Edymburgu (Paryż 1837) wydana została w rocznicę wybuchu powstania listopadowego (1830-1831) nakładem paryskiej drukarni Maulde i Renou. Niemal w całości prezentuje przemówienia wygłoszone w 1837 r. przez polityków, polskich emigrantów i żołnierzy przy okazji celebracji rocznicowej w Londynie, Paryżu i Edynburgu. Wolumin otwiera mowa D. Okonnella (Daniela O’Connella), przewodniczącego zgromadzenia w londyńskiej Crown and Anchor Tavern (zob. Kopia listu Antoniego Ostrowskiego do Daniela O’Connella – analiza źródła, część II, II/2022). Następnie znajdują się tam mowy, które wygłosili lord Dudley Coutts Stuart (1803-1854), Charles Buller (1806-1848), Thomas Attwood (1783-1856), Edmond Beales (1803-1881), Dr James Browne (1793-1841), Adam Jerzy Czartoryski (1770-1861), Karol Hoffman (1798-1875), Jan Szaniecki (1783-1840) i Ludwik Mierosławski (1814-1878). Ponadto ta niewielka książeczka zawiera także opinię na temat obchodów rocznicy powstania listopadowego w Londynie, która ukazała się na łamach dziennika „London Evening Standard” 30 listopada 1837 r. oraz wspomnienie bohatera powstania listopadowego Piotra Wysockiego (1797-1875). Wysocki był twórcą Sprzysiężenia Wysockiego, organizacji konspiracyjnej, której celem było wywołanie powstania w 1830 r.

Prezentowana publikacja jest częścią bardzo licznych i różnorodnych wydawnictw, czasopism i periodyków emigracyjnych – elementem trwałego dzieła Wielkiej Emigracji. W tym aspekcie, jak ujął to Sławomir Kalembka, „obok jej dorobku artystycznego i kulturalnego, dziełem żywym i inspirującym polskie ruchy i organizacje niepodległościowe przez długie dziesiątki lat po tym, gdy wymarli wychodźcy polistopadowi, był utrwalony drukiem dorobek jej myśli ideologicznej i politycznej”[1]. Poza krajem znaleźli się bowiem prawie wszyscy wybitniejsi polscy pisarze, politycy i ideologowie. Myśl ta rozwijała się na łamach wydawnictw w krajach, do których trafili polscy emigranci, przede wszystkim we Francji, Wielkiej Brytanii oraz Belgii. W interesującym nas 1837 r. na wychodźstwie było około 7 000 polskich emigrantów; zdecydowana większość w samej Francji – w 1839 r. było ich tam 5 500[2].

Interesującym może się wydawać, że niniejsza publikacja ukazała się nakładem jednej z pierwszych paryskich drukarni, które posiadały polskie czcionki. Jeszcze przed napływem polskich emigrantów czcionki te zakupiła paryska drukarnia Pinarda od przedsiębiorcy Barbezata – wydawcy dwóch tomików poezji Adama Mickiewicza. Około 1836 r. drukarnię Pinarda zakupiła spółka Maulde i Renou, która następnie wydawała w języku polskim publikacje (w tym czasopisma) aż po lata 70. XIX w.[3]

Analizując zaprezentowane tłumaczenie mowy O’Connella nietrudno doszukać się znaczących nieścisłości. Wynikały one między innymi z faktu, że w owym czasie największa swoboda słowa drukowanego i jego rozpowszechniania była w Wielkiej Brytanii. We Francji za rządów Ludwika Filipa ograniczano prasę prorepublikańską, a do takiej należało zaliczyć większość czasopism polskiej emigracji. Dokonywano tego za pomocą kaucji czy stempla prasowego. W praktyce jednak obojętność czy „cicha przychylność” urzędników pozwalała na względną swobodę wydawniczą. Było to tym bardziej zapewnione, jeśli dana publikacja nie atakowała bezpośrednio systemu rządów we Francji[4]. Szczególnie widocznym tego przykładem może być pominiecie całego fragmentu mowy O’Connella, kiedy mówił o rewolucji lipcowej (lipiec 1830 r.) we Francji i samym królu Karolu X, który miał – zdaniem irlandzkiego przywódcy – próbować „ustanowić despotyzm tak kompletny jak rosyjski.” O’Connell miał również powiedzieć, że nie jest zwolennikiem jego następcy (Ludwika Filipa), ale samą rewolucję traktował jako „chwalebne wydarzenie.”[5]

Na koniec warto jeszcze wspomnieć o pewnej silnej reakcji brytyjskich środowisk konserwatywnych na przewodniczenie w uroczystościach upamiętniających Noc Listopadową w Londynie. Pisał o tym wspomniany już dziennik „London Evening Standard” 30 listopada 1837 r. Pomimo faktu, że sprawa polska był w owym czasie jednym z niewielu tematów, co do których zgadzali się zarówno irlandzcy, jak i angielscy politycy, dziennik ten krytykował brak inicjatywy ze strony konserwatystów oraz bezpośrednio atakował O’Connella[6]. Pisano, że konserwatyści pozwolili swoim politycznym oponentom na ustawienie się w niewłaściwym i nieprawdziwym (false) miejscu w stosunku do kwestii polskiej. Miało tak być, ponieważ – zdaniem autora – „Polska insurekcja była słuszna – była ruchem tak zasadniczo konserwatywnym, jak nasza własna rewolucja 1688 roku.”[7] Ponadto Anglia – jak podkreślono – była związana traktatem wiedeńskim i zobowiązana do obrony niepodległości Polski. Ale tak się jednak nie stało. I chociaż Polacy – jak podkreślono – nie są jakobinami, to konserwatyści Wielkiej Brytanii zostawiają przewodniczenie kwestii odbudowy Polski „w rękach najgorszych jakobinów Europy”, przede wszystkim O’Connella. Dla tego ostatniego i jemu podobnych – zdaniem autora – miało to być „naturalne”, że „wyrywają każdy strzęp obcego honoru i prawa, aby ukryć i ozdobić [tym] deformację ich rodzimego buntu.”[8]

Adam A. Kucharski i Robert T. Tomczak