Badania

Antoni Jan Ostrowski (1782-1845) był politykiem, żołnierzem i niezwykle przedsiębiorczym właścicielem majątku Ujazd. Brał czynny udział w dramatycznych losach Rzeczypospolitej przełomu XVIII i XIX wieku. W czasie powstania listopadowego (1830-1831) został senatorem i dowódcą Gwardii Narodowej Warszawskiej.

Wychowany w duchu patriotycznym, Ostrowski był pod wpływem tak znacznych osobowości tamtego okresu jak Tadeusz Czacki (1765-1813) czy Hugo Kołłątaj (1750-1812). Ten pierwszy to uczony i reformator polskiej oświaty, współzałożyciel Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, które było także znane w Irlandii w latach 20. XIX wieku. Irlandzki „Freeman’s Journal” szczególnie głośno rozpisywał się o Towarzystwie przy okazji konkursu na tłumaczenie eseju o Mikołaju Koperniku autorstwa Jana Śniadeckiego (1756-1830), którego laureatem został Irlandczyk Justin Brenan (1798-1863), przyjaciel polskiego matematyka, tłumacza i historyka, Adriana Krzyżanowskiego (1788-1852)[1]. Czacki był także twórcą Liceum Krzemienieckiego (Wołyń), zwanego „Atenami Wołyńskimi”. Był inicjatorem stworzenia, istniejącego do dzisiaj, przyległego do Liceum ogrodu botanicznego. Do jego powstania zatrudnił już wtedy znanego i docenianego w arystokratycznych kręgach Rzeczypospolitej irlandzkiego architekta krajobrazu, urodzonego niedaleko Athlone w hrabstwie Westmeath, Denisa McClair’a (Dionizy Mikler; 1762-1853). McClair znał osobiście króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732-1798), na którego dworze przebywał w latach 1790-1792, otrzymując od niego lokum i wynagrodzenie. Poznał również osobiście polskiego bohatera narodowego Tadeusza Kościuszkę (1746-1817) – oddał mu hołd po przegranej bitwie pod Maciejowicami, kiedy ranny dowódca, przy silnej eskorcie, wieziony był do Petersburga. Imponująca działalność McClair’a szczególnie silnie odcisnęła swoje piętno na prawobrzeżnej Ukrainie; ówczesnych wschodnich terytoriach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, na Wołyniu i Podolu. Miał on tam znaleźć krajobrazowe podobieństwa z ojczystą Irlandią. Polski historyk Aleksander Przeździecki (1814-1871), który jako jedyny przeprowadził wywiad z irlandzkim artystą – dostarczając tym samym, zdaniem badaczy, jedynego wiarygodnego źródła o życiu tego Irlandczyka – pisał, że „z pod jego ręki, jak z pod laski czarnoksiężnika, wyszły najpiękniejsze w kraju ogrody”. I w rzeczy samej, w trakcie ponad półwiecznego zawodowego zaangażowania w Europie Środkowo-Wschodniej, McClair zdołał zostawić po sobie około pięćdziesięciu parków i ogrodów, w tym wspaniały, jeden z pierwszych na tych terenach, angielski ogród „Palestyna” na Wołyniu[2]. 

Inną postacią o dużym wpływie na Antoniego Ostrowskiego był Hugo Kołłątaj. Ten duchowny, polityk i pedagog, jeden z najważniejszych przedstawicieli polskiego oświecenia, był również współautorem pierwszej w Europie konstytucji uchwalonej 3 maja 1791 r. Ten owoc reformatorskich prac polskich elit, znany w tradycji jako Konstytucja 3 Maja, otwierał drogę do naprawy państwa i jego umocnienia, dalszych reform, których celem miało być wprowadzenie zasad ustrojowych monarchii konstytucyjnej. Warto przy tej okazji zauważyć, że polska Konstytucja cieszyła się uznaniem także w samej Irlandii. Tam podkreślano, że łączy ona „wolność z podporządkowaniem się […] poddaje pierwszego, jak i ostatniego obywatela prawu”, zabezpieczając „wszystkim środki [do] szczęścia i [daje] każdemu obywatelowi prawdziwe korzystanie z jego prawa.”[3] Ponadto Konstytucję wychwalał także najbardziej znany i poważany – również w Rzeczypospolitej – Irlandczyk końca XVIII wieku, Edmund Burke (1729-1797)[4].

Wczesne życie

Antoni Ostrowski był siedem lat młodszy od lidera irlandzkiego ruchu narodowego – a zarazem przywódcy pierwszego nowoczesnego, masowego ruchu demokratycznego w Europie[5] – Daniela O’Connella. Urodził się 27 maja 1782 r. w Warszawie w rodzinie szlacheckiej. Był synem Tomasza i jego drugiej żony Apolonii Ledóchowskiej. Jego młodszym bratem był marszałek Sejmu Królestwa Polskiego w czasie powstania listopadowego, Władysław Ostrowski (1790-1869). Antoni już w wieku 12 lat brał udział w powstaniu kościuszkowskim (1794 r.) jako ochotnik przy obronie Warszawy[6]. Tym samym uczestniczył w ostatnim zrywie narodowym przed likwidacją Rzeczypospolitej w 1795 r. Stało się to w rezultacie trzeciego rozbioru, ostatecznego zagarnięcia jej terytoriów przez Rosję, Prusy i Austrię. Wydarzenie to obok Rewolucji Francuskiej było najistotniejszym faktem politycznym w europejskiej historii końca XVIII wieku[7], które decydująco zmieniło układ sił w Europie. Odbiło się to echem nawet w Irlandii ponad trzydzieści lat później. Tak na przykład „Belfast News-Letter”, jeden z dwóch najstarszych dzienników wydawanych w Irlandii (obok „Freeman’s Journal”) – od tego samego roku (1795) silnie konserwatywny, protestancki i prorządowy[8] – w trakcie korespondowania przemowy irlandzkiego polityka, do której doszło w czasie politycznej kampanii (przed wyborami w 1832 r.), pisał, że ten miał stwierdzić, że „Rozczłonkowanie Polski zostało dobrze nazwane pierwszym zuchwałym naruszeniem praw narodów, które kiedykolwiek zhańbiło kroniki cywilizowanej Europy.”[9]

Po trzecim rozbiorze rodzina Ostrowskich pozostała w zaborze pruskim. Właśnie wtedy otrzymała też tytuł hrabiowski, a sam Antoni po ukończeniu studiów w Lipsku (1800 r.) otrzymał od swojego ojca majątek Ujazd[10]. Kiedy wkroczyła na terytorium polskie armia francuska, Antoni najpierw wstąpił do gwardii honorowej przy Napoleonie I Bonaparte (1769-1821), a niedługo później, przechodząc do służby cywilnej, współkierował wydziałem wojennym. Szybko objął stanowisko radcy rządowego przy dyrektorze spraw wewnętrznych, a następnie urząd do zaopatrywania w żywność wojsk francuskich. W 1809 r. został posłem (był na sejmach w 1811 r. i nadzwyczajnym w 1812 r. – w drodze Napoleona na Rosję, kiedy ogłoszono uroczyście przywrócenie Królestwa Polskiego); sympatyzował wówczas z opozycją konserwatywną (przeciągniętą przez cara Aleksandra I na swoją stronę). W tym samym roku (1809), w randze podporucznika, uczestniczył w bitwie pod Raszynem, gdzie oddziały polskie pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego (1763-1813) zdołały powstrzymać atak – broniąc dostępu do Warszawy – dwukrotnie większych sił austriackich. W 1813 r., po klęsce Napoleona, nawoływał do mobilizacji dla obrony Księstwa Warszawskiego. Było ono utworzone w wyniku sojuszu pomiędzy Francją Napoleona I a Rosją Aleksandra I (1777-1825) z 1807 r., traktatu z Tylży, który dzielił Europę na dwie strefy wpływów. Razem z armią opuścił Księstwo i był świadkiem śmierci księcia Józefa Poniatowskiego w Elsterze, pod koniec wielkiej bitwy narodów pod Lipskiem 16-19 października 1813 r. Po tych wydarzeniach Antoni Ostrowski został wzięty do niewoli pruskiej, jednak został z niej zwolniony na życzenie cara Aleksandra I[11]. Co warto tutaj podkreślić, wraz ze śmiercią księcia Poniatowskiego zginął również jego polski korpus, symbolicznie kończyła się „napoleońska Polska” i sprawa polska przy boku Napoleona[12]. O wadze tego wydarzenia i roli samego księcia Irlandczycy dowiedzieli się już niewiele ponad cztery tygodnie od jego śmierci. „Freeman’s Journal” donosił o niej w następujący sposób: „Śmierć Poniatowskiego, wodza Polski, będzie żałowana przez Bonapartego, nawet bardziej niż dezercja któregokolwiek z jego sojuszników. Był tym, dla którego jednoczył się naród polski, a oprócz tego, że był znakomitym generałem, był uważany za doświadczonego polityka.”[13]

Rodzina Ostrowskich wspierała wysiłki utworzenia Królestwa Polskiego i w tych zabiegach również Antoni Ostrowski pomagał księciu Adamowi Jerzemu Czartoryskiemu (1770-1861); zarówno w delegacji wysłanej do Aleksandra I, jak i późniejszej paryskiej (1815). Za swoje zasługi został uhonorowany Orderem Św. Anny i wstęgą Św. Stanisława, a w 1819 r. został senatorem. Po kongresie wiedeńskim (1814-1815) Ostrowski zajął się swoim majątkiem, gdzie zapoczątkował przechodzenie na czynsz wśród swoich włościan. Jako zwolennik gospodarczego liberalizmu Antoni upatrywał poprawę dramatycznej sytuacji kraju – po okresie napoleońskim – w uprzemysławianiu oraz sprowadzaniu z zagranicy nowych technologii i specjalistów; sprowadzał ich ze Śląska, Saksonii, Francji i Szwajcarii. Stąd właśnie w Tomaszowie (dzisiejszym Tomaszowie Mazowieckim – około 50 km od miasta Łodzi), osadzie nazwanej tak od imienia ojca Antoniego, rozwinął się przemysł włókienniczy, produkując na potrzeby krajowe – sukna dla armii polskiej – jak i na rynki wschodnie. Szeroko zakrojone inicjatywy Ostrowskiego szybko wpłynęły na rozwój tego „polskiego Manchesteru”, który liczył (w 1830 r.) niemal 4 000 mieszkańców. Znajdowały się tam również zorganizowane przez Ostrowskiego 3 gminy wyznaniowe – katolicka, ewangelicka i żydowska – a w nich ufundowane przez niego szkoły[14].

Powstanie listopadowe

Okres powstania listopadowego (1830-1831) to swego rodzaju punkt zwrotny w irlandzkim postrzeganiu Polski i Polaków. Wówczas zainteresowanie kwestią polską osiągnęło niespotykany dotąd poziom, co niemal natychmiast zostało wykorzystane przez nowopowstałe elity polityczne związane z Danielem O’Connellem. On to przede wszystkim przedstawiał wydarzenia w Polsce jako alternatywę dla wydarzeń w Irlandii, jeśli nie zostanie spełnione żądanie odwołania unii z Brytanią, a co za tym idzie nie zostanie przywrócony parlament irlandzki.

Zanim jednak doszło do wybuchu powstania sytuacja w Królestwie Polskim pogarszała się stopniowo zarówno politycznie, jak i ekonomicznie; coraz dotkliwiej odczuwano drożyznę, nadużycia urzędników i aktywność tajnej policji. Stąd nie bez wpływu na zainicjowanie powstania miały poprzedzające, burzliwe wydarzenia we Francji i Belgii. Od kongresu wiedeńskiego, na którym zadecydowano o powstaniu królestwa, do wybuchu powstania w listopadzie 1830 r. doszło do zwołania czterech sejmów (1818, 1820, 1825 i 1830; chociaż zgodnie z konstytucją nadaną w 1815 r. miał się on zbierać co dwa lata na 30 dni). Przy każdym kolejnym sejmie zaostrzała się sytuacja między reprezentacją parlamentarną a królem, prowadząc ostatecznie do detronizacji Mikołaja I (25 stycznia 1831 r.), który zgodnie z konstytucją był jednocześnie carem w Rosji i królem w Królestwie Polskim[15].

Podczas sejmu 1820 r. Ostrowski sympatyzował z liberalną opozycją Bonawentury (1787-1835) i Wincentego (1784-1834) Niemojowskich – zwolenników myśli Benjamina Constanta (1767-1830) – którzy uważali, że skoro car Aleksander nadał Królestwu Polskiemu konstytucje (27 listopada 1815 r.), to miał się jej podporządkować podobnie jak poddani[16]. W okresie sądu sejmowego (1828 r.), który miał ponownie zająć się oskarżeniami o zdradę stanu ośmiu członków tajnego Towarzystwa Patriotycznego[17], Ostrowski opowiedział się za łagodnymi wyrokami. Taka postawa naraziła go na gniew wielkiego księcia Konstantego (1779-1831), co w rezultacie skutkowało groźbą wstrzymania zamówień rządowych na zakup sukna dla wojska. Sam Ostrowski miał zakaz powrotu do swojego Tomaszowa i został praktycznie uwięziony w Warszawie na kilka miesięcy, do momentu zatwierdzenia łagodnego wyroku sądu sejmowego przez cara Mikołaja I. Zaraz potem Ostrowski wraz z rodziną wyjechał za granicę (m.in. do Niemiec, Francji i Belgii). Do Warszawy wrócił dowiedziawszy się o wybuchu powstania listopadowego 25 grudnia 1830 r.[18]

Polskie powstanie, znane również w Irlandii jako „Polska Rewolucja” („Polish Revolution”), trwało od 29 listopada 1830 r. do 5 października 1831 r. Był to jednocześnie okres niepodległego państwa polskiego. Pomimo rosyjskiego przekonania o tym, że kampania przeciw Polsce potrwa niedługo – zakończy się jeszcze przed nadejściem wiosny – polska armia nie tylko znacznie przedłużyła ten okres, ale także odnosiła spektakularne zwycięstwa (od lutego do maja: Grochów, Wawer, Dębie Wielkie, Iganie). O nich również rozpisywała się entuzjastycznie irlandzka prasa, drukując raporty o „pełnych chwały zwycięstwach” Polaków; dużo uwagi poświęcono też wodzowi naczelnemu, gen. Skrzyneckiemu (1787-1860), gloryfikując jego osobę i dodając, że „rewolucja wyłoniła człowieka godnego tego kryzysu.”[19] Przełom nastąpił wraz z przegraną bitwą pod Ostrołęką, a ostateczne poddanie Warszawy miało miejsce 8 września. Odmówiwszy bezwarunkowego poddania się, armia polska (ponad 20 000) przekroczyła granicę pruską niedaleko Brodnicy 5 października 1831 r., co jednocześnie kończyło powstanie. Ten relatywnie długi czas miał niewątpliwy wpływ nie tylko na irlandzkie postrzeganie Polski, narastającą identyfikację Irlandczyków – szczególnie zwolenników O’Connella – z walczącymi Polakami, ale również zapoczątkował zaawansowane relacje irlandzko-polskie, które szybko znalazły odbicie także w brytyjskim parlamencie.

Po powrocie Ostrowskiego do Warszawy pierwszy wódz naczelny powstania gen. Józef Chłopicki (1771-1854) mianował go na stanowisko dowódcy Gwardii Narodowej, jednocześnie nadając mu stopień generała. Tak nagły obrót spraw związany z nominacjami Ostrowskiego podyktowany był wpływem jego brata Władysława, marszałka izby poselskiej. Sam Antoni marzył o karierze „polskiego Lafayette’a” i dużo pracy włożył w organizację Gwardii i demokratyzację jej struktury[20]. Pomimo wielkich ambicji nie sprawdził się; co więcej, wykazał się niezdecydowaniem i nie zapobiegł masakrze podczas warszawskich demonstracji 15 sierpnia 1831 r., do których doszło wskutek braku działań naczelnego dowództwa polskiej armii wobec zbliżającego się do stolicy wojska nieprzyjaciela (zginęły wówczas 34 osoby). Obejmujący władzę gen. Jan Krukowiecki (1772-1850) usunął go ze stanowiska dowódcy Gwardii Narodowej. W rezultacie Ostrowski oddał się pracy w senacie, był praktycznie przewodniczącym izby; zastępując księcia Czartoryskiego, który opuścił już wtedy Warszawę. Wraz z bratem Władysławem, marszałkiem izby poselskiej, doprowadził do dymisji gen. Krukowieckiego po tym jak wyszło na jaw, że zmierza on do kapitulacji. Na jego miejsce jako prezesa w radzie ministrów powołali Bonawenturę Niemojowskiego. Do końca sprzeciwiał się kapitulacji[21].

Emigracja – próby zwołania sejmu

To właśnie do tego okresu życia Ostrowskiego odnosi się zamieszczony list adresowany do Daniela O’Connella z września 1839 r. (dot. to również jego wcześniejszego listu z roku 1837 – zob. Część II).

Po klęsce powstania listopadowego na Królestwo Polskie, jak i ludność dawnych ziem wschodnich Rzeczypospolitej – „ziem zabranych” – spadły surowe represje. Ogłoszono oficjalnie amnestię, ale nie obejmowała ona członków Rządu Narodowego, posłów na sejm i uczestników Nocy Listopadowej, która zainicjowała powstanie, oraz osób opuszczających kraj; amnestia nie obowiązywała na terytoriach „ziem zabranych” – tam uczestników powstania wywieziono na Syberię. Dokonano ogromnych konfiskat majątków. Powołany został Najwyższy Sąd Kryminalny w Królestwie Polskim, który na karę śmierci skazał tylko dwóch senatorów: Antoniego Ostrowskiego i księcia Adama Czartoryskiego[22]. Obaj wkrótce z innymi działaczami politycznymi, oficerami i żołnierzami polskiej armii zasilili wielotysięczne rzesze, które zdecydowały się opuścić kraj, stanowiąc część znanej w polskiej historiografii Wielkiej Emigracji (dla podkreślenia faktu, że w jej szeregach znaleźli się reprezentanci polskich elit politycznych, intelektualnych i kulturalnych). Ostrowski dotarł do Paryża w marcu 1832 r. Osiadł w Fontainebleau, a z czasem zakupił posiadłość Les Madères niedaleko Tours. Jego pozycja materialna była dobra dzięki zawczasu dokonanym lokatom kapitału za granicą. Na emigracji, w kontekście wyrażanych poglądów, zajmował miejsce między obozem księcia Czartoryskiego (liberalno-konserwatywnym) a środowiskiem demokratów Joachima Lelewela; sugerowano nawet, że stara się on stworzyć dodatkowe trzecie ugrupowanie[23]. Szczególne wysiłki Ostrowskiego kierowały się na próby zwołania sejmu na emigracji, do Paryża – miał to być decydujący element jednoczący polską emigrację, niszczoną konfliktami wewnętrznymi. Te próby jednoczenia Polaków poza granicami kraju miały swój początek jeszcze w trakcie trwania powstania; próbował tego dokonać m.in. Joachim Lelewel (1789-1861) czy gen. Józef Dwernicki (1779-1857). Niemniej nie przyniosły one zamierzonego rezultatu.

Podstawą do zwołania sejmu na emigracji była uchwała podjęta przez sejm rewolucyjny jeszcze na początku powstania listopadowego, kiedy jego obrady były poważnie zagrożone zerwaniem z powodu braku prawie 1/3 składu (bardzo wielu posłów było na urlopach lub nie uczestniczyło z powodów zdrowotnych, przedkładając zaświadczenia). 19 lutego 1831 r. podjęto uchwałę, która mówiła, że sejm na wniosek posła lub senatora może się zebrać w dowolnym miejscu, także za granicą. Następnie 26 lutego 1831 r. zadecydowano o tzw. małym komplecie i na mocy tej uchwały sejm mógł obradować – w każdych okolicznościach – w składzie co najmniej 33 osób obu izb (poselskiej i senatu). I w takim małym komplecie sejm rewolucyjny obradował do połowy kwietnia 1831 r.[24] Pomimo tak niewielkiej – jak może się wydawać – liczby wymaganej do zwołania sejmu emigracyjnego, okazało się to przedsięwzięciem prawie niemożliwym. Było to trudne ze względu na rozproszenie: w 1832 r. wielu członków sejmu, emigrantów, przebywało w Galicji, Dreźnie czy Grazu. W Anglii przebywał w tym czasie książę Adam J. Czartoryski – przeciwny idei zwołania sejmu emigracyjnego – i Julian Ursyn Niemcewicz (1758-1841), który w lipcu następnego roku agitował w Irlandii na rzecz edukacji polskiej młodzieży polistopadowej. Inną jeszcze kwestią był brak pieniędzy na odbycie podróży. Niemniej Ostrowski wraz z Walentym Zwierkowskim (1788-1859; członek sejmu; deputowany z Warszawy) zabiegali najbardziej o zebranie potrzebnego kompletu[25]. Starali się o to m.in. Joachim Lelewel i narodowy bard polski Adam Mickiewicz (1798-1855; irlandzki „Freeman’s Journal” wspominał o jego poezji już w 1829[26]), który w 1833 r. pisał, że „Sejm polski nosi podwójny charakter naprzód władzy prawej narodu polskiego, powtóre władzy moralnej europejskiej”[27]. Mickiewicz potrafił wyrazić jakiego sejmu oczekiwała polska emigracja. Miał on być symbolem Polski i jej walki o sprawiedliwość i prawa narodu; powagą moralną i siłą ducha[28]. Na koniec warto odnotować, że również wyjątkowo przychylny Polakom i Irlandczykom gen. La Fayette (1757-1834) nakłaniał polskich emigrantów do zwołania sejmu[29]. I tak w styczniu 1833 r. udało się zebrać niezbędny komplet sejmowy, ale większość zgromadzonych była przeciwna kontynuowaniu sesji, a następnie opuściła zgromadzenie. Nie powstrzymało to Ostrowskiego od dalszych prób, w kolejnych latach przewodniczył tak zwanym posiedzeniom familijnym posłów. Ostatecznie jednak wszystkie te zabiegi okazały się być bezowocne, co jednocześnie powodowało u Ostrowskiego frustrację: oskarżał on przeciwników zwołania sejmu o kultywowanie anarchii i liberum veto, które niszczyły kraj i w rezultacie pogrzebały Polskę[30].

Lata późniejsze

Ostrowski wspierał finansowo różne organizacje i pisma (o profilu umiarkowanym), w tym polskie instytucje naukowe i kulturalne (był jednym z fundatorów Biblioteki Polskiej w Wersalu w 1841 r). Pracował nad swoją popularnością (zostawił też po sobie obfite i cenne pamiętniki); odchodził od arystokratycznego postępowania. Wypowiadał się przeciw natychmiastowemu uwłaszczeniu chłopów – za wzór wskazywał między innymi La Fayette’a. Przyczynił się również do powstania międzynarodowego komitetu (1833 r.) na rzecz emancypacji Żydów (Komitet Emancypacji Żydów) – co bardzo zbliżało go do działalności w tej kwestii do samego Daniela O’Connella; domagał się też od Żydów wydania odezwy wzywającej całą ich społeczność dla wsparcia niepodległości Polski. W tej sprawie, pomimo krytyki z obu obozów Wielkiej Emigracji, Ostrowski został wyróżniony za swoją działalność przez emigrantów-Żydów, którzy złożyli mu podziękowania (1843 r.) za polepszenie losu Żydów w Polsce. Dwa lata później Ostrowski zmarł (4 grudnia 1845 r.) w swojej rezydencji w Les Madères niedaleko Tours[31].

Ostrowski był dwukrotnie żonaty. Ze związku z Józefą z Morskich miał pięcioro dzieci. Z małżeństwa z drugą żoną Antoniną z Michałowskich miał ich dziesięcioro[32].             

Adam A. Kucharski i Robert T. Tomczak